Hoe ga jij om met werkdruk? Wat moeten we aanpakken in het onderwijs om uitval tegen te gaan? Waarom lijkt, in een tijd dat alles beter wordt, ons werkplezier af te nemen?

Dit vragen waar ik sinds korte tijd heel anders ben gaan nadenken. Terwijl ik er als trainer en ook als docent al wel langer mee bezig was. Laat me je meenemen in de ontdekking van een nieuwe manier van denken rondom motivatie, werkdruk en werkplezier.   

Onder de vraag om een training te geven over werkdruk zit vaak een onuitgesproken vraag. De letterlijke vraag gaat vaak over een andere manier van werken of een zeker model met als doel om de werkdruk te verlagen en de efficiëntie en het werkplezier te verhogen. Maar hieronder ligt vaak een aanname over hoe mensen gemotiveerd raken. Je ziet deze aanname in alle lagen van politiek en de samenleving terug. Op de basisschool waar ik regelmatig kom en ook in mijn eigen denken. Het is de aanname dat wanneer je mensen aan zichzelf over laat ze geneigd zijn om egoïstisch te handelen. Deze aanname en de manier van werken die erbij hoort blijkt niet alleen niet te kloppen, het is ook schadelijk voor onszelf en voor onze leerlingen. Daarom is het goed om te begrijpen hoe dit werkt. 

Een dun laagje chroom?

Dit gedachtegoed komt onder andere van de filosoof Thomas Hobbes. Hij legt in 1651 (in zijn boek Leviathan) uit dat het gewone volk alleen kan samenwerken als er een duidelijke overheid is. Ook in het christelijke gedachtegoed en met name de calvinistische stroming is de zondigheid van de mens een centrale gedachte. En ook bij bestuurders komen we dit tegen, een goed bijvoorbeeld is het nodeloos harde politie ingrijpen dat de burgemeester van New Orleans beval direct na de orkaan Katrina¹. De vermeende moordenaars en plunderaars bleken niet te bestaan, wel kostte het hardhandige optreden twee onschuldigen het leven.

William Golding baseerde zijn klassieke roman ‘Lord of the Flies’² op het idee dat als kinderen zonder volwassenen aanspoelen op een eiland ze elkaar in elkaar timmeren. De moraal van deze verhalen is dan, we hebben een doordacht systeem, vastberaden leiding of duidelijke regels nodig zodat wij als mensen vredig kunnen samenwerken. En als de orde even wegvalt, in geval van een ramp als Katrina of wanneer er geen volwassenen bij zijn dan zou de mens vervallen tot barbarisme.

We blijken het beste met elkaar voor te hebben

Maar uit steeds meer onderzoek blijkt dat de meeste mensen het goede met elkaar voor hebben. Ook en zelfs vaak in het bijzonder als je het systeem en de regels laat varen. Inwoners van steden in Engeland en in Duitsland die werden gebombardeerd tijdens de tweede wereldoorlog veranderden niet zoals de Duitse en Engelse machthebbers hadden beredeneerd in gewelddadige plunderaars. Integendeel, in deze steden werd er beter samengewerkt, verleenden mensen elkaar onderdak, gingen mensen hard werken aan wederopbouw en deden ze dit met werkplezier en gevoel voor humor. Zo zette een winkelier bij zijn winkel die veranderd was in een ruïne een bordje: ‘More open than usual.’ En een eigenaar van een lokale pub hing een briefje op de deur: ‘Our windows are gone, but our spirits are excellent. Come in and try them.’ Over afwezigheid van werkdruk en werkplezier gesproken.

Het goede in de mens

Uiteraard was er verdriet en leed, maar het goede en niet het slechte kwam in mensen naar boven. Wanneer kinderen in omgevingen gezet worden zonder regels bloeien ze op in samenwerking. Een groep tieners die op een onbewoond eiland in de stille oceaan vast kwamen te zitten sloegen elkaar niet de schedels in. Ze hadden een moestuin, sportschool, zoet water opvang en permanent vuur geregeld toen ze ruim een jaar later werden opgepikt. Deze jongens hadden ondanks de omstandigheden zoveel vertrouwen en werkplezier opgebouwd dat ze nog jaren collega’s zijn gebleven. En de paar zogenaamde plunderaars die in New Orleans aan de slag waren, die waren medicijnen en eten aan het halen voor kwetsbare mensen die hier niet aan konden komen.

Waarom zijn er dan zoveel oorlogen?

Je zou kunnen tegenwerpen, maar als mensen van nature het goede willen doen waarom zijn er dan zo veel oorlogen? Maar wat in oorlogen steevast gebeurt is dat de gewone man helemaal niet vanuit haat handelt. Ten eerste zie je dat de meeste soldaten in de geschiedenis hun best doen om niet te doden, minder dan 20% van de soldaten vuurde in een gevecht überhaupt hun wapen. En als de officier dan langskwam dan vuurde ze te hoog of herladen ze hun wapen, zodat ze niet zouden hoeven schieten. Zo werd laatst een musket gevonden dat wel 23 keer achter elkaar geladen was. Daarnaast zie je steevast dat hoe dichterbij de tegenstander kwam hoe minder er gedood wordt. Van dichtbij is namelijk goed te zien dat de ander ook een mens is. Zo is het merendeel van de bajonetten uit de tijd van Napoleon ongebruikt in de musea beland. En als mensen dan wel zo ver gebracht kunnen worden om te doden dan gebeurt dit zelden vanwege haat of ideologie maar vooral om hun kameraden in leven te houden. 

De meeste mensen deugen

Rutger Bregman zet al deze voorbeelden en meer uitgebreid uiteen in zijn boek ‘De Meeste Mensen Deugen’. Het is een dikke pil, maar ik had hem in een week uit omdat hij van kaft tot kaft fascinerend is. Het gedachtegoed dat mensen van nature slecht zijn en dat we leiding, wetten en orde nodig hebben om het goede te kunnen doen noemt Bregman in zijn boek de vernistheorie. En dit gedachtegoed, dat via traditioneel christelijk denken (de zondige mens), via het economische denken (de egoïstische mens) en via cynisch gedachtegoed (de ellendige mens) blijf ik overal, ook in mijn eigen hoofd tegenkomen. Het lijkt toch de makkelijke uitweg om jezelf of andere groepen mensen weg te zetten als slecht, omdat je dan zelf geen verantwoordelijkheid hoeft te nemen. Maar de impact die je kunt hebben op de wereld wanneer dit excuus weg is en je echt verantwoordelijk voor je eigen leven hebt is groot!

Het niet te bedwingen goede

Voor mij het sterkste voorbeeld waar ik het niet te bedwingen goede in de mens tegen ben gekomen is in de vluchtelingenkampen in Griekenland en Libanon. Ik werk daar met The Flying Seagull Project³, als muzikant waarbij we circus en veranderings-theater met de kinderen doen. Tijdens een sessie waarbij we met elkaar op muziek aan het dansen waren werd ik aangetikt door een 9-jarig meisje dat me met stralende ogen aan keek en mij mijn telefoon aan gaf. Deze was uit mijn zak gevallen en had ze op de straten van Athene makkelijk voor een aantal tientjes kunnen verkopen. Tientjes die zijn veel harder nog had dan ik, toch was haar eerste reactie om deze telefoon aan mij terug te geven. Dit is maar een van honderden voorbeelden van mijn werk met vluchtelingen. Mensen blijken keer op keer het goede te doen. En beschamend genoeg is dat nog steeds regelmatig tegen mijn verwachting in.

Wat je aandacht geeft groeit.

De impact die deze nieuwe manier van denken op mijn leven heeft is groot. En ik heb het idee dat dit in het onderwijs ook veel zou kunnen veranderen. De manier waarop ik om ga met mijn leerlingen is steeds meer vanuit hun eigen motivatie om het goede te doen. Dit kan je manier van les geven veranderen maar ook de manier waarop je een onderwijs aanstuurt. Minder controleren en meer vertrouwen is de leidraad van de meest succesvolle wijkzorg organisatie van Nederland: Buurtzorg⁴ Daarnaast doet deze manier van werken ook wonderen voor de werkdruk en terugval in Noorse gevangenissen, slechts een derde van de terugval die Amerikaanse gevangenissen heeft. Daarnaast werkt het ook goed op de middelbare school Agora⁵. Wat je keer op keer ziet is als de verantwoordelijkheid weer bij de bewaarder, verpleger of docent ligt, degene die het dichtst op de leerlingen zit en daarmee vaak het beste kan zien wat de leerlingen nodig hebben, dan kan deze expert zelf zijn werk inrichten. Administratiedruk kan omlaag want de docent administreert alleen nog datgene waar de leerlingen baat bij hebben. Werkdruk verandert in werkplezier omdat de leerkracht zich richt op alles wat bijdraagt aan beter onderwijs en de rest op zijn not-to-do-lijst kan schrijven. Wat je aandacht geeft groeit, laten we dus het goede in de leerling, in de leerkracht, in het management laten groeien! Als we geloven dat de meeste mensen het goede met elkaar voor hebben zullen we elkaar meer kansen geven dit te laten zien en kunnen we werkelijk aan de slag met een betere samenleving!

Meer leren?

• De meeste mensen deugen van Rutger Bregman is een absolute aanrader en is hier te koop.
• Daarnaast kunnen we ook decorrespondent.nl aanraden voor meer boeiende filosofieën zoals deze.

Pieter is trainer bij schoolteamtraining.nl daarnaast is hij psycholoog, muzikant, muziekdocent op primair en voortgezet onderwijs en actief als humanitair muzikant in vluchtelingkampen in en om Europa. Meer op pieterdavid.nl.

Wat zijn jouw ervaringen met mensen die deugen?